Ihor Melnyk
Hovoriečy pro meži Hałyčyny, obmežymo sie opysom hranyć seji zemli łyš vid kincie 1. tysiečolitie vid Rizdva Chrystovoho. Ne budemo sie zahłybluvały v poperedníj perijod, koły opysy našoji zemli łyš sporadyčno vtraflały do zbereženych donyní historyčnych džereł. Ne budemo tož zhaduvały pro Trypilcív, Arijiv, Skitiv, Keltiv, Gotiv, Guniv i jińši płemena, jaki pereduvały na sych zemlech do kincie 1. tysiečolitie vid R.C. Zhadajmo łyš pro Biłych Chorvativ, jakym sie vdało stvoryty perši deržavy na terytoryji nyníšnioji Hałyčyny.
Pidsumovujuču historyjografiju 19. i peršoji połovyny 20. stoliť, akademik Ivan Krypiakevyč vvažav, že “pytanie, čy Chorvaty nałežały do Schidniosłoviańskych płemen, ne je ostatočno rozviezanym. Pro terytoryju nad Verchním Dnístrom i Sianom starodavni džereła ne mistiet vidomostej, jaki płemena ji zajmały. Vołyński płemena ne perechodyły na pivdeń prez liniju Szczebrzeszyn - Bełz - Brody - Zbaraž, Ułyči i Tyvercí navried čy dochodyły dali Kołomyji - Trembovli, Chorvaty sie sełyły na zachid vid Peremyšla, — otož, terytoryja Sianu i Verchneho Dnístra sie załyšaje bež žadnych danych”.
Za pivstolitie lvivskyj historyj Leontij Vojtovyč, uzahalniujučy vidomosty pro se deržavne utvorenie pysav:
”Gruntovnyj analiz vidomostej pro Chorvativ, jaki sie zberehły v osnovnomu džereli — traktatí ‘Pro upravlinie císarstvom’ bizantyjskoho basylevska Kostiantyna VII. dozvolaje zrobyty vysnovok, že v seredyní 10. stolitie Biła Chorvatyja zajmała perevažno pervynnu terytoryju kołyšnioho chorvackoho sojuzu (Vełyka Chorvatija) vzdovž pivničnych hranyć Madierščyny, na zachodí zmykajučy sie z Biłov Serbijov, a na schodí jeji meži buły dostupni napadam Pečeníhiv. Biła Serbija todí zajmała verchniu tečiju Odry i dochodyła do vytorik Visły. Chorvacki zemli vid vytokiv Visły prez basejn Sianu sie prostiehały deś do serednioji tečiji Dnístra — verchnioji tečiji Prutu, zvidky mohły buty dostupnymy dla napadiv Pečeníhiv. Z traktatu takož vypłyvaje, že pisla rozhromu Uhramy deržavy Śvietopłuka Moravskoho, vony mežuvały z Chorvatamy bila Karpat, sebto v Zakarpatiu”.
Todí deržavni utvorenie Biłych Chorvativ (akademik Jarosłav Isajevyč zaproponuvav nazyvaty jich Karpackymy Chorvatamy) sie roztašovuvały na terytoryji nyníšních Lvivskoji, Tarnopilskoji, Ivano-Frankivskoji, Černiveckoji i Zakarpackoji obłastej Ukrajiny, Małopolskoho i Pidkarpackoho vojevodstv Polšči, pivnično-schidnioji čiestyny Słovaččyny.
Jak uzahalnyv L. Vojtovyč:
“Analiz vsích nečysłennych džereł, jaki sie zberehły, i pohodženie jich z toponimičnymy, lingvistyčnymy i archeologičnymy materyjałamy dozvolajut prypuskaty, že v 8-10. stolitiech do pryjednanie do Kyjivskoji Rusí v basejnach Sianu i Verchnieho Dnísta, napevno, isnuvały chorvacki płemenni kniezívstva Posian, Trembovlen i Poboran; na Seredniemu Dnístri i Verchniemu Prutí — Schidniotrembovlańske čy Hałycke chorvacke kniezívstvo (a, napevno, i obydva); za Karpatamy — Boržavske, Verchnietysiańske, Zempłyńsko-Užańske i Nyžnietysiańske chorvacki kniezívstva”.
Na meži 10-11. stoliť Biła Chorvatyja sie opynyła v centri polityčnych zmahiv susídních deržav: Čechiji, Madierščyny, Polšči i Kyjivskoji Rusí. Kyjivskyj knieź Vołodymy Śvietosłavovyč pišov v 981 r. “na Lachy”. Možłyco že Vołodymyr i dijšov todí do Varty i Ordy, ale nyníšní hałycki zemli z Peremyšlem i jińšymy horodamy vin vidibrav ne u Lachiv, a v Biłoji Chorvatyji, čyji zachidní hranycí sie prostiehały todí do Visły i ričky Biłoji, na berehach jakoji nyní łežyt polske misto Bielsko-Biała.
“Podibno do toho, jak Polaky i Jatviehy v 7-8. stolitiu nazyvały Ruś na berehach riky Biłoji, v okołyciech mista Bilska, Biłov, žeby vidrižnyty ji tym vid Rusy Červenoji (v okołyciech mista Červena), Čechy, schidní posełenie jakych vže u 7. stolití sie prostiehały, možłyvo, do Silezyji, nazyvały Chorvativ, jaki žyły za rikov Biłov, biłymy”, — pysav v 1927 r. v statí “Biła Chorvatyja” v prazkomu čiesopysí Slavia Hryhoryja Iljińskyj (1876-1937), vidomyj słavist, čłen-koresponden AN SSSR, čłen Polskoji akademiji nauk.
Kyjiv spočietku chotiv buv navernuty Biłych Chorvati, do jakych Chrystova vira pryjšła zo Zachodu vid Śv. Metodija, na jazyčnyctvo. A pisla 988 r. koły Kyjivska Ruś oficyjno pryjnieła chrystyjaństvo, nebažanymy buły dokazy, že zachidnia čiestyna deržavy vže davno ochreščena. Tož vsí dokumenty i jińši nebažani śvidčenie pro Biłu Chorvatyju, jaka stała čiestynov Rusí, Polšči i jińšych deržav, sie prosto znyščuvały. Nabahato vyhidníjše buło postavyty u litopysach zamisť Chorvativ — “Lachy”, z jakymy postijno to vojuvały, to myryły sie.
Vreští-rešt terytoryja Karpackych Chorvativ buła rozdíłena mežy susídnímy deržavamy. Bili Chorvaty stały osnovov etnogenezy Hałyckych i Karpackych Rusyniv, a jich zachidnia čiestyna buła zhodom asymilovana Polakamy i Słovakamy.
Łyš naprykincí 11. stolitie vidnovyv deržavnisť na kołyšních zemlech Karpackych Chorvativ knieź Riuryk Rostysłavovyč. Pravnuk Jarosłava Mudroho, vnuk madierskoho korola Beły I. buv synom tmutarakańskoho kniezia Rostysłava Vołodymyrovyča i madierskoji korolivny Iłony. Oskilky Vołodymyr Jarosłavovyč pomer raníjše vid svoho tata Jarosłava Vołodymyrovyča (Mudroho), to jeho naščadky ne mohły pretenduvaty na kyjivski i udílni kniezívski prestoły. Jich nazyvały knieziamy-izhojamy.
Rostysłav zdobuv u 1064 r. Tmutarakań na Tamańskomu pivostrovi. Ale vže za try roky jeho otrujiły pidstupni susídy. Syn Rostysłava — Riuryk ne mih pretenduvaty na jakeś udílne kniezívstvo, tomu pišov na słužbu do vołyńskoho kniezia Jaropołka Iziasłavovyča — stryječnoho brata svoho otcia Rostysłava.
V 1075 r. Jaropołk sie odružyv z dońkov nímeckoho markgrafa i perejšov na łatyńsku viru, pryjnievšy pry povtornomu chreščení imie Petro. Toho ž roku Jaropołk-Petro i jeho žinka Kunegunda-Iryna buły koronovani z tytułamy korola i korołevy Rusy zhidno z bułłov Rymskoho Papy Grygoryja VII. Ale, povernuvšy sie do Kyjeva, Jaropołk-Petro sie ne vidvažyv opryludnyty śvij korolivskyj tytuł, i vełykymy knieziemy v Kyjevi sie załyšały syny Jarosłava Mudroho Śvietosłav (do 1076 r.) i Vsevołod (do 1093 r.). Jaropołk sie vdovolnyv kniezívstvom u Vyšhorodí, a z 1078 r. — na Vołyní, jakij todí pidlehały i hałycki zemli.
Riuryk Rostysłavovyč zdobuv prychylnisť miscevoji elity, jaka pamnietała šče perekazy pro nezałežni čiesy Karpackoji Chorvatyji, i zachopyv u 1084 r. kołyšniu stołyciu Peremyšel. Za dvo roky Riuryk nadíłyv udíłamy svojich brativ. Vołodar Rostysłavovyč stav kniezem u Zvenyhorodí, a Vasylko — v Trembovli. Mołodšyj syn Vasylka — Ihor-Ivan Vasylkovyč otrymav u 1124 r. udíł v Hałyči, i vidtodí se misto stało kniežov stołycev. Pisla smerty Ihora v 1141 r., ščo ne mav naščadkiv, jeho stryječnyj brat peremyskyj knieź Vołodymyrko Vołodarevyč perejniev zvilnenyj prestoł i zrobyv Hałyč svojev novov stołycev.
Misto Hałyč sie vperše zhaduje v Kyjevo-Pečerskomu pateryku v 1096 r. Jednak historyk Petro Síredžuk vvažaje, že “u tvori anonimnoho litopyscie madierskoho korola Beły sie rozpovidaje, že 898 roku madierskyj vožď Almos zo svojev družynov ne šlechu perechodu na novi zemli v Pannońsku rivnynu majže misieć perebuvav u hostynnoho hałyckoho kniezia”.
Na seredynu 12. stolitie hałycko-madierska hranycie prochodyła Vododílnym chrebtom v Karpatach. Hranyciu z Polščev stanovyły pušči mežy Sianom i Dunajcem. Hranycie z vołyńskymy kniezívstvamy prochodyła na pivdeń vid Bełza, Buska (Bužeska) i Zbaraža, choča Plisneśk i Ołeśko sie załyšały na hałyckomu bocí. Vid Kyjivskoji zemli Hałyčynu viddílav vododíł miž rikamy Dníster i Pivdennyj Buh. V ponyzí rik Prut i Dníster ne buło stałoji hranycí, a do Hałyckoho i Trembovlańskoho kniezívstv nałežały Bukovyna i Podíle.
Džereło: zbruc.eu
03.02.2013
